Dla pacjenta
Wstęp
Każdy guz nowotworowy jest niepowtarzalny i charakterystyczny dla danego pacjenta. Nowotwór to choroba niejednorodna i nie jest schorzeniem wyłącznie narządu, którego dotyka. Różnica nie dotyczy jedynie organu, z którego wywodzi się nowotwór, ale również poszczególnych typów histopatologicznych – czyli charakteru molekularnego guza nowotworowego. Na molekularnym poziomie, nowotwory różnią się pod względem zmian genetycznych, mutacji, ekspresji oraz różnorodności białek. W praktyce oznacza to, że nawet jeśli dwa nowotwory znajdują się w tym samym narządzie, mogą posiadać zupełnie inne cechy molekularne, co wpływa na ich zachowanie kliniczne i odpowiedź na leczenie. Nowotwór to choroba uzależniona od defektów genów, która rozwija się w wyniku uszkodzenia DNA – mutacji, rearanżacji lub fuzji genu/genów. Uszkodzenie to powoduje zaburzenie funkcjonowania bardzo istotnych szlaków komórkowych, które zostały nią dotknięte, co sprawia, że komórki mają większy potencjał do rozpoczęcia procesu nowotworowego – zaczynają się dzielić w sposób niekontrolowany. Mutacje można podzielić na:
Germinalne – dziedziczne, obecne we wszystkich komórkach ciała, mogą być przekazywane z pokolenia na pokolenie.
Somatyczne – niedziedziczne, nabyte w ciągu życia, obecne tylko w komórkach nowotworowych.
W przypadku niektórych nowotworów wykonuje się badania genetyczne, pozwalające zidentyfikować tzw. biomarkery nowotworowe, które mogą służyć do postawienia precyzyjnej diagnozy, prognozy przebiegu choroby, personalizacji terapii oraz profilaktyki.
Aby przeprowadzić tego rodzaju badanie, konieczne jest uzyskanie próbki materiału genetycznego. W zależności od sytuacji klinicznej, analizę genetyczną przeprowadza się na tkance guza lub materiale z komórek krwi lub szpiku kostnego, pobranych od pacjenta. W przypadku tkanki guza, najczęściej wykorzystuje się jego fragment pozyskany podczas operacji lub biopsji. W ten sposób możemy zidentyfikować mutacje somatyczne i germinalne. Kluczowym czynnikiem dla skuteczności oznaczeń jest obecność komórek nowotworowych w badanej tkance. Jeśli poszukujemy jedynie mutacji dziedzicznych (germinalnych) wówczas badanie należy wykonać z krwi obwodowej (rzadziej wymazu z policzka).
Zrozumienie unikalnych cech molekularnych poszczególnych nowotworów umożliwia rozwijanie terapii ukierunkowanych molekularnie, które są skoncentrowane na konkretnej zmianie lub mechanizmie biologicznym odpowiedzialnym za wzrost nowotworu.
Istnieją przykłady nowoczesnych terapii personalizowanych, które rewolucjonizują leczenie niektórych nowotworów, takie jak leki celowane molekularnie czy immunoterapia. Leczenie takie pozwala na skuteczniejsze zwalczanie nowotworów przy minimalizacji działań niepożądanych.
Profilowanie genomowe przedstawia pełny obraz genetyczny guza nowotworowego, a więc dokładne dane, jakie zmiany mogą kierować jego rozwojem u danego pacjenta a co za tym idzie wskazywać lekarzowi informację jaka terapia będzie dla danego pacjenta najlepiej dopasowana i optymalna.
Metody biologii molekularnej do identyfikacji mutacji
| Technika | Materiał badany | Zastosowanie w diagnostyce nowotworów |
| qPCR | DNA,RNA, ctDNA | Identyfikacja wariantów somatycznych: analiza genów np. EGFR, BRAF, KRAS, NRAS |
| ddPCR | ctDNA, DNA, RNA | Identyfikacja wariantów somatycznych – przede wszystkim testy do identyfikacji wariantów opornościowych (np. p.The790Met w genie EGFR) |
| MLPA | DNA | Identyfikacja wariantów germinalnych w postaci dużych delecji lub duplikacji: np. analiza genów BRCA1, BRCA2 |
| FISH | DNA | Ocena amplifikacji np. genu MET, czy genu HER2, ocena fuzji genowych m.in. ALK, ROS1, RET |
| Sekwencjonowanie metodą Sangera | DNA | Identyfikacja wariantów germinalnych: np. w genach BRCA1/BRCA2, PALB2 oraz somatycznych (wyłącznie w sytuacji, gdy wariant występuje w co najmniej 20% cząsteczek DNA w analizowanej próbce np. EGFR, BRAF, KRAS) |
| NGS | DNA, ctDNA, RNA | Identyfikacja wariantów germinalnych i somatycznych, szerokie profilowanie genetyczne, identyfikacja fuzji genowych. Panele genowe wykorzystywane są w wielu typach nowotworów takich jak rak płuca, rak tarczycy, rak jajnika, rak piersi, mięsaki i inne |
DNA – kwasy dezoksyrybonukleinowe – cząsteczki będące podstawowym nośnikiem informacji genetycznej, kodujące struktury białek, budujących organizm oraz warunkujące dziedziczenie poszczególnych cech.
ctDNA – wolno krążące DNA pochodzenia nowotworowego.
RNA – kwasy rybonukleinowe – cząsteczki przenoszące informację genetyczną, biorące udział w procesie translacji, czyli przepisania informacji z poziomu DNA na poziom białka
Rak jajnika
- Badania genetyczne, które należy wykonać:
Profil podstawowy: BRCA1, BRCA2, HDR.
Profil rozszerzony: BRCA1, BRCA2, HRD, BRAF, KRAS, PDGFRA, FOXL2,TP53.
- Metoda diagnostyczna: NGS, Sanger, MLPA.
- Materiał do badań: tkanka z komórkami guza i/lub próbka krwi w zależności od wskazania do badania oraz zakresu analizy genetycznej.
Rak piersi
- Badania genetyczne, które należy wykonać:
Profil podstawowy: BRCA1, BRCA2, PIK3CA, HER2.
Profil rozszerzony: BRCA1, BRCA2, HER2, PIK3CA, ESR1, PALB2, CHEK2, NTRK.
- Metoda diagnostyczna: FISH, Sekwencjonowanie Sangera, NGS, MLPA.
- Materiał do badań: tkanka z komórkami guza i/lub próbka krwi w zależności od wskazania do badania oraz zakresu analizy genetycznej
Rak gruczołu krokowego
- Badania genetyczne, które należy wykonać:
Profil podstawowy: BRCA1, BRCA2
Profil rozszerzony: BRCA1, BRCA2, PTEN, AR, panel genów HRR.
- Metoda diagnostyczna: Sekwencjonowanie Sangera, NGS.
- Materiał do badań: tkanka z komórkami guza i/lub próbka krwi w zależności od wskazania do badania oraz zakresu analizy genetycznej Próbka krwi pobrana w celu analizy ctDNA (płynna biopsja)
Rak trzustki
- Badania genetyczne, które należy wykonać:
Profil podstawowy: BRCA1, BRCA2
Profil rozszerzony: KRAS, SMAD4, FGFR1/2/3, GNAS, CDKN2A.
- Metoda diagnostyczna: NGS.
- Materiał do badań: tkanka z komórkami guza i/lub próbka krwi w zależności od wskazania do badania oraz zakresu analizy genetycznej.
Rak płuca
- Badania genetyczne, które należy wykonać:
Profil podstawowy: EGFR, KRAS (p.Gly12Cys), ALK, ROS1, ekspersja PD-L1.
Profil rozszerzony: EGFR, KRAS , BRAF, HER2, ALK, ROS1, RET, NTRK1-3, MET, i inne, sygnatury genomowe TMB.
- Metoda diagnostyczna: qPCR, FISH, Sekwencjonowanie Sangera, NGS, IHC (dotyczy ekspresji PD-L1).
- Materiał do badań: tkanka z komórkami guza i/lub próbka krwi pobrana w celu badania ctDNA (płynna biopsja).
Lista przykładowych pytań do lekarza
- Na co choruję?
- Czy można już teraz określić jakie będzie zastosowane leczenie? Jaki będzie plan leczenia?
- Jakie są rokowania w moim typie nowotworu? Co to dla mnie oznacza?
- Czy będę odczuwać ból? Czy będę normalnie funkcjonować?
- Jak się przygotować do kolejnej wizyty? Czy mogę przyjść z kimś?
- Czy będę mieć operację?
- Czy będę w szpitalu, czy mogę przyjeżdżać na chemię lub radioterapię?
- Kiedy mam się zgłosić do szpitala?
- Jeśli mam przebywać w szpitalu, to jak długo? Czy to jest jeden pobyt czy kilka?
- Kiedy otrzymam pooperacyjne wyniki badań określające rodzaj nowotworu?
- Czy na podstawie tych wyników, zostanie opracowany schemat dalszego leczenia?
- Jak będzie wyglądać zastosowane u mnie leczenie i na czym ono polega?
- Jakie leki otrzymam? Jak długo będzie trwać moje leczenie?
- Czy są jakieś badania kliniczne nad nowoczesnym lekiem, w których mogłabym wziąć udział?
- Czy są jakieś leki nierefundowane, których zastosowanie w znaczący sposób zwiększyłoby moje szanse na pokonanie nowotworu?
- Czy w trakcie przyjmowania leczenia mogę pracować, uprawiać sport, podróżować, prowadzić aktywne życie seksualne?
- Jakich skutków ubocznych leczenia mogę się spodziewać? Jakie są sposoby ich łagodzenia?
- Jak powinnam/powinienem się przygotować do chemioterapii?
- Czy otrzymam w szpitalu leki przeciwwymiotne? Czy powinnam/powinienem je wcześniej zacząć przyjmować?
- Jakie badania kontrolne będą wykonywane w trakcie leczenia i jak często?
- Z kim mogę się kontaktować, kiedy będę mieć jakieś wątpliwości lub pogorszenie stanu zdrowia?
- Jak się odżywiać w trakcie terapii? Czy można pić dodatkowo zioła, brać witaminy albo inne środki? (Suplementy diety i preparaty wspomagające leczenie mogą być przyjmowane wyłącznie po konsultacji z lekarzem prowadzącym i za jego zgodą).
- Jak powinna wyglądać moja rehabilitacja?
- Czy istnieje niebezpieczeństwo nawrotu? Co wtedy należy zrobić?
- Czy istnieje potrzeba robienia genetycznych/profilaktycznych badań wśród członków mojej rodziny, krewnych?
- Co robić, gdy pojawią się chwile zwątpienia, obniżony nastrój?
- Czy mogę skorzystać z pomocy psychoonkologa? Gdzie go znaleźć?
Dodatkowe pytania w przypadku raka piersi:
- Czy możliwe jest oszczędzenie piersi, czy konieczna jest mastektomia?
- Czy możliwa jest operacja z jednoczasową rekonstrukcją?
- Czy będę miała rehabilitację po zabiegu, czy czeka się na nią długo, czy powinnam zorganizować wcześniej rehabilitację na własną rękę?
Bibliografia:
1. Tysarowski A., Szumera-Ciećkiewicz A., Marszałek A., Kowalik A., Seliga K., Bidziński M., Senkus-Konefka E., Wyrwicz L., Mądry R., Płużański A., Sakowicz M., Krzakowski M., Rutkowski P., Kubiatowski T., Molecular diagnostics of cancers – practical approach. NOWOTWORY J Oncol 2023, 73: 174–186.
2. Rutkowski P., Kubiatowski T., Tysarowski A., Krzakowski M., Wasąg B., GierczyńskI J., Kaczor M., Fałek A., Jakubiak K., Diagnostyka molekularna w leczeniu nowotworów RAPORT, Modern Healthcare Institute
